مجله خبری تشریفات

شیوه ساسانیان برای آرایش کردن ردیف ها با تشریفات مشهد نقوش، ناهمخوانی با تزئینات معماری اسلامی داشت. ولی به طور غیر بی واسطه تداوم یافت، قندیل های دکوری مثال هایی از این موردها می‌باشند. محراب در معماری کشور‌ایران از ورود اسلام تاکنون، با مصالح و طرح های متنوعی ایجاد شده است. مثل سنگ، گچ، چوب، کاشی و خشت. در قرن ششم هجری اکثر آن‌ها گچی بودند، با کادری مستطیلی که دو طاق نمای قوسی تیزه دار در داخل آنان قرار داشت.

در دو طرف طاق ها، دو ردیف با سرستون می گذاشتند. صورت کلی محراب هایی که با کاشی شغل گردیده اند در واقع الگوبرداری از اشکال گچی و سنگی محراب میباشد. که معمولا مسطحند، متشکل از طاق نما، ردیف و لبه های کتیبه دار با نقوش اسلیمی اند. در سده هفتم هجری عمل گذاشتن قطعات کاشی سنتی در تزئینات فرنگی و داخلی بناها، اشاعه متعددی یافت.

تزئینات گچبری آن ها عمدتا از نقوش عربی، هندسی و کتیبه ها ساخته شده میباشد. یکی خصوصیت های بصری طرح محراب های گچ بری ایلخانی، “کتیبه های تزیینی” میباشد که به صورت کلان ای به مدل ها و انواع گوناگون انجام شد‌ه‌است. کتیبه ها به موادسازنده اساسی تزئینات مسجد در عصر ایلخانی، تبدیل گردیده اند.

بسطام مثال ای بدون نقص میباشد که پیاده سازی آن ها به مدل کتیبه میباشد. شاید مداقه خوشنویسی در قرن هفتم و هشتم هجری، یا این که انبوهی از خوشنویسان حرفه ای، مانند: یاقوت مستا سامی، سبب ساز جلوه بیشتر خوشنویسی و توسعه و گسترش کاشی نوشته مذهبی در تزئینات بناها گردد. از خط کوفی پیشتر در تزئینات معماری اسلامی در قرن چهارم مصرف شده میباشد.

حضرت علی ابن حمزه (ع)، نوه حضرت تشریفات مشهد امام موسی کاظم (ع) میباشد که نسبت شریفش با یک واسطه به وی منتهی می‌گردد، حضرت (ع) از شاخه طوبایی میباشد که از شجره طیبه امامت و ولایت روئیده و منشا شفای دل ها و نه کثیر و برکات بزرگ میباشد .قصه گردیده است در آن فرصت که بنی عباس به تعقیب علویون در آحاد بلاد کشور‌ایران پرداختند، حضرت علی ابن حمزه (ع) به هم پا تنی چند از نزدیکان خویش جهت کمک عموی خویش حضرت امام رضا (ع) در سال ۲۲۰ ه.ق (فرصت حکومت معتصم عباسی ) به شیراز آمد و در جنگی که در بین عمال عباسی با حضرت و یارانش در حیطه ارژن مجاورت شیراز در گرفت لشکر حکم دهنده عباسی در عجم (قلتق خان)باخت خورده و عزیمت نمودند. بعد از تجدید قوا عباسیون از ظلمت شب به کارگیری نمودند و به حضرت و همراهانش حمله ور شدند و متاسفانه ملازمان حضرت در صحرا متفرق شدند و بعضی هم شهید شدند .
آن‌گاه حضرت علی ابن حمزه (ع) که در‌این زد خورد جراحات مشقت برداشته بود در یکی غارهای کوه شمالی که در آن چشمه آبی رنگ نیز وجود داشت به روش مخفیانه معاش می‌کرد.میگویند این به عبارتی غاری میباشد که بعدها ابن باکویه برای انزوای خویش به یمن و برکت وجود مقدس حضرت علی ابن حمزه (ع) که در آن غار معاش می کرده تحت عنوان محل معاش خویش گزینش نموده و امروزه به پدر کوهی آوازه یافته میباشد.
حضرت با فروش هیزم گذراندن زندگی می کرده و در یکی‌از ایام که عمال عباسی در تعقیب حضرت بودند با صورت نورانی و حالی که در شکل حضرت مشاهده کردند اورا شناسایی کرده و به عمال عباسی خبر دادند ماموران عباسی نیز بعداز هجوم ناجوان مردانه به وی حضرت را زخمی کردند و بعد راز مبارکش را از تن جداگانه نمودند. مورخین در کتاب ها متفاوت بخصوص کتاب هزار مزار، کتاب دانش انساب ابونصر بخاری و… می نویسند حضرت به لطف اللهی از جا برخاست و رمز مبارکش را برداشت و به روش زمین‌خورد و رسید آنجا که مزارش قرار گرفته و بر زمین به‌زمین‌خورد و تا یکسری روز از لبانش پاراگراف مقدس لا اله الا الله شنیده می گردیده و در حال حاضر آستان مقدسش زیارتگاه و باب الحوائج حاجتمندان میباشد گویند حافظ از زائران آن حضرت بوده و شعری در وصف حضرت به‌این مضمون سروده میباشد.راز آن کشته بنازم که بعد از کشته شدن ، رمز خویش گیرد و اندر پی قتل کننده برود گفته میگردد در تراس این امامزاده یکسری بدن از پادشاهان آل بویه نیز دفن گردیده‌بودند که در حال حاضر از قبر آن ها اثری وجود ندارد که از در بین آنان می‌قدرت به عمادالدوله علی و رکن‌الدوله حسن اشاره کرد.

امامزاده عبدالله ابن احمد روستای سورانه در ۷ کیلومتری تشریفات مشهد شهر شازند و ۴۵ کیلومتری جنوب غربی شهر اراک، در دل کوهپایه های قله راز به عرش کشیده شهباز بلندترین قله استان مرکزی واقع گردیده‌است.
این امامزاده به انگیزه دارا بودن آب و هوای مساعد و فضای مطلوب در فصول گرم و معتدل، سالانه در روزها تعطیل پذیرای زائران متعددی از سراسر شهرستان و استان هست.
این حرم در دامنه سرسبز و در جوار یک چشمه سار طبیعی قراردارد و به لهجه محلی بدین شرایط قبه چشمه می گویند و بنای گذشته بقاع از آجر و گل بوده و بنای فعلی از خشت و آهن میباشد. در بارگاه مربع صورت زیارتگاه، قبر منور قرار گرفته میباشد.
اداره تمام اوقاف و کارها خیریه استان مرکزی در یک برشور کوتاه که درباره این امامزاده منتشر کرده آورده میباشد: در معاش طومار و گستردن حالی که بر پوست آهو درج شده میباشد و از بروجرد نزد آیت العظمی حاج آقا حسن فرید محسنی آورده اند آمده میباشد؛«آسوده بن علی با هفتاد و دوتن از ارحام و اقارب درین ناحیه به نبرد با معاند پرداخته اند. به این ترتیب امامزادگان مدفون در شروع در به عبارتی نقطه به شهیدشدن رسیده و برخی از این بزرگواران با تن مصدوم تا مکان ممکن روش پیموده و در مسافتی دورتر از اردوگاه اسیر تیغ بیداد خصم شدند.
با مداقه به مورد فوق بایستی انگشت اشاره ای بدین مقوله داشت که امامزاده عبدالله از هفتاد و دو بدن ارحام و اقوام آسان بن علی بوده و توانسته تا این مقدار فاصله اندکی که فی مابین آستانه و سورانه وجود داراست خویش را از معاند بدور ساخته و در غایت به وسیله آئین به عالم فروختگان به شهید شدن رسیده میباشد.

یکی‌از جاهای جذاب و مذهبی ساری امامزاده ای تشریفات مشهد به اسم امام زاده با تقوا میباشد.در‌صورتی‌که به‌این استان و به شهر ساری، راءس استان مازندران هجرت کردید، می‌توانید از این امام زاده دیدن فرمایید.ضریح این امام زاده در ساری، جاده فرح آباد، جاده گوهرباران، روستای مرزرود واقع گردیده‌است .امام زاده با تقوا در ۱۵ کیلومتری شمال ساری، ۱۰ کیلومتری دریای کاسپین و روستای مرزرود قراردارد که از شرق به روستای سوربن و بهارآباد، از غرب به روستای اکند، از شمال به روستای قادیکلا و از جنوب هم به پنبه چوله میرسد.

این سازه در اولِ ورودی روستای زردرود واقع گردیده است و سالهای خیر چندان بدور از حصار طبیعی بهره مند بوده میباشد .امامزاده عبدالصالح در یک قبرستان دیرین در روستای مرزرود ساری واقع‌گردیده که در قبل دارنده درختانی آزاد و قدیمی با شماره و شناسنامه بوده میباشد و ازنظر ارتفاع قدمت هم عمر با امامزاده میباشد، البته امروزه صرفا تک‌درختی سابق‌سال رو به روی امامزاده باقیمانده که مدرک عمر آن تنه قطورش میباشد.

عمر تاریخی امام زاده با تقوا:
درباره‌ی عمر این امامزاده، کارشناسان از روی معماری سازه نظریه دارا هستند که‌این ساختمان بلند حدود قرن‌های هشت و خیر هجری ساخته‌ گردیده که در آن فرصت سادات علوی بر طبرستان حکومت می‌کردند و حضرت امامزاده مرزرود یک کدام از آن حاکمان بوده‌اند و همینطور مبنی بر احادیث این امام زاده از نوادگان امام موسی کاظم میباشد.

معماری امامزاده با تقوا
ازنظر معماری روزگار اسلامی طول زیاد این بناها ادغام‌بندی قابل قبولی در میان زمین و اسمان میباشد که عظمت سازه نماد‌دهنده عظمت شخصیت مالک آرامگاه بوده میباشد.طاق‌نماهای چهارسوی سازه در نمای فرنگی آن‌که در نصیب شرقی اتاق مسجد به آن چسبیده و فعلا صرفا در سه سمت دیگر طاق‌نما جان دار میباشد هم نشانه عظمت و بزرگی‌اند.

امامزاده فرمان روا مطهر بومهن ، میان تشریفات مشهد محوطه بزرگی که به دور تا به دور آن حصاری مرتبط با عصر اخیر میباشد، واقع شد‌ه‌است.محوطه امامزاده از شمال و شرق به خیابان روستا و از جنوب و غرب به منزل های مسکونی محصور می گردد. ورودی محوطه در جهت شرقی واقع گردیده‌است. به دلیل احترام و تقدسی که به‌این جای قائل بوده اند،گورستانی از زمان صفویه تا به امروز به وجود آورده اند. برخی از سنگ قبرهای عصر صفویه به باعث عدم درایت روستائیان هنگام تسطیح محوطه از دربین رفته و تعداد اندکی از آن‌ها مانده میباشد.

امامزاده پاد شاه مطهر در سفرنامه ها و متن ها
این امامزاده زیرا در کنار روستا و به دور از جاده واقع گردیده،در هیچ یک از سفرنامه ها و متن ها درباره آن صحبتی نشده میباشد.اعتمادالسلطنه در رویه مسافرت به خراسان به یاروهمدم ناصر الدین سلطان در سال ۱۳۱۰هجری صرفا اشاره ای کوتاه داراست که:حرم ای در بومهن میباشد که از قرار نام برده از فرزندان امام موسی الکاظم(ع) است.نخستین دفعه آقای مصطفوی در داده ها ماهانه مطلبی کوتاه از سازه و تاریخ روی بارگاه به چاپ رسانده میباشد.بعد آقای قرا خانی به طور اجمالی در نوشته‌ی علمی ای به عنوان « دژ گلخندان و حرم ی شاه مطهر »در خبر نامه بررسیهای تاریخی به دعوا پرداخته میباشد.

شرحی درباره مرقد امامزاده شاه مطهر
درون امامزاده قبری میباشد که روی آن ضریحی بسیار قشنگ جای‌دارد.کتیبه ای که‌این قبر را به امامزاده شاه مطهر(ع) نسبت دهد،نیست.روایتهای محلی این امامزاده را از فرزندان بلا فصل امام جعفر راست گو (ع) میداند اما در بین فرزندان امام راست گو(ع)که روحانی اثرگذار ار آن ها اسم می‌برند،این اسم چشم نمیشود.در نسخه برداری ورژن خطی که در مشت نگارنده قرار دادند،آمده میباشد:مطهر و محمد و یحیی از قزوین روی به ولایت تهران نهادند زیرا به شهر تهران رسیدند،محمد و یحیی را شهید کردند، ولی مطهر بن امام جعفر راست گو (ع) روی به ولایت دماوند گذاشته و بسیار آسیب به او رسیده بود.زیرا به موضع بوم هند رسید،در منزل الیاس کمال نانوا فرود آمد و تا دوران چهل روز مریض بود،به به عبارتی زخم به جوار حق پیوست.

بقعه شمس تبریزی آرامگاه صوفی و فیلسوف تشریفات مشهد اهل ایران، از اماکن توریسم و سیاحتی بنا شده در آذربایجان کشور ایران و در شهر کردار میباشد. خیلی ها نمی دانند بقاع شمس تبریزی در کدام شهر میباشد، با دقت به جستجو های باستان شناسی بزرگ انجام شده درین حوزه‌، این جای را به جایی که پیکر شمس تبریزی درآن آرمیده میباشد اسم گذاری کرده اند.

اینجا به عبارتی خاکی میباشد که شمس الدین محمد بن ملک بخشید تبریزی عارف تبارک و شهره ای که دانش و وقار و عرفانش، شعر سرا و فاضل ادیبی زیرا مولوی را شیدا و روانی ی خویش ساخته بود، در آغوش کشیده میباشد.

آرامگاه شمس تبریزی پیش از کشف پیکر شمس نیز یک کدام از اثر ها و جاذبه های تاریخی و توریسم شهر خلق و خوی بوده میباشد. مناره ای بسیار خوشگل که در کنار بقاع شمس تبریزی جای‌دارد، به نترسی یکی‌از تعجب آور ترین، دیدنی ترین و زیباترین بناها و مناره های جانور در مرزو بوم میباشد. این سازه یک کدام از بناهای آرامگاهی کشور ایران میباشد در کنار شمس عزیز و بزرگوار، هر ساله اکثری از جهانگردان و گردشگران را از سرتاسر جهان به خویش جلب می نماید.

آرامگاه و مناره آن بی شک و تردید وابسته به شمس تبریزی میباشد و بقاع شمس تبریزی دستکم از اوایل قرن نهم هجری قمری به اسم شمس شناخته میشد. همینطور اسنادی جانور میباشد که سازه به پیمان آنان پادشاه سلیمان رسمی و منظور سوم طی تهاجم ها خویش به آذربایجان برای زیارت تربت شمس به اخلاق رفته اند.

دین دار از پیمان مورخ قانونی عثمانی نقل می نماید: فعلا آرامگاه شمس صوفی و عارف اهل ایران، نورالله مرقده، در کردار میباشد. شکر و تشکر آفریدگار را که زیارت آن مرقد شریف میسر شد. همینطور این یقین کار کشته میباشد که نامیدن مزاری در قونیه به اسم مرقد شمس فقط جنبه تبلیغات و منافع توریستی دارااست

در زمینه ی تاریخچه مناره این بقاع شمس تبریزی نوشته اند که در آبادیهای اساسی که بر راز راه و روش ها بود، شبها بر بلندی حریق می افروختند و برجی را که برای این فعالیت ساخته بودند، آتشگاه مینامیدند. همین کلمه و واژه را به لهجه عربی ترجمه کرده و منار و مناره گفته اند و آن گاه آن را در مساجد به شغل برده اند.

در معماری اسامی جمهوری اسلامی ایران، بی‌شک تشریفات مشهد جنبه های ساختمانی و ابتکار عمل در فضاهای مساجد و ساخت فضایی نو در سیر تاریخی خویش، از التفات بالایی منتفع است یک معماری کشور‌ایران در ارکان معماری همانند قوس ها، تاق بندی ها، گنبد و حتی مقرنس تحت عنوان یک تزئین حجمی و سه آینده پیشتاز بوده و توانسته میباشد این دستاوردها به دیگر میهن های اسلامی نشانه دهد.
جلوه های زیبای مسجد تاریخی در کشور ایران عبارتنداز معماری، گچبری، آجرکاری، کاشی کاری، مقرنس کاری، خوشنویسی، اطراف آرایی و … در طی نسل ها و قرن ها متمادی، پاکترین و امن ترین ملجاء برای هنر اسامی، مساجد کشور‌ایران بوده میباشد
از آن جا که در برخی از احادیث اسلامی حتی نگارگری گل و بوته یا این که گیاه نیز مکروه شمرده گردیده است، هنرمند مسلمان در تزیین مساجد صورت گل و گیاه را تغییر تحول داده و حالتی نمادین به آن ها بخشیده میباشد. نقش های اسلیمی شگفت انگیزی که در تزیین مناره و سردر و گنبد به وجود آمده میباشد موید این مقاله میباشد.
تزیینات کاشیکاری از دیر گشوده در کشور ایران متداول بوده و به خصوص در مسجد اهل ایران از این هنر به کار گیری کرده اند.
ولی گونه های متعدد با رنگ های متفاوتی وجود دارااست، مثال های اصیل کاشی مسجد در جمهوری اسلامی ایران مشتمل بر، معرق و معقلی و هفت رنگ میباشد. رنگ های قشنگ ومتنوع و طبیعی این کاشی ها لینک در میان افق و فضای متبوع را برای بیننده القا نموده است. این نقشها که اکثر اوقات از نقوش گیاهی، برگها ودرختان پیچان نشات گرفته اند والا گرایی و احساس معاش را در گلشن های آرمانی آدم، تداعی می نمایند.
زیباترین و پر اسم و رسم ترین مساجد جمهوری اسلامی ایران
از زیباترین و معروفترین مساجد اهل ایران می اقتدار از مسجد روضه خوان فهرج، تاریخانه دامغان، مسجد فرمانروا اصفهان، مسجد روحانی لطف الله، مسجد گوهر بشاش مشهد، مسجد کبود تبریز ، مسجد میرپنج و… اشاره نمود

کلام پایان
معماری مسجد اهل ایران در روزگار طلایی توان دنیوی، معنوی و سیاسی شیعه ها در‌این کشور، دربردارنده نام و نشان معنوی و انگاره های قدسی ویژه ای بوده میباشد.

انگاره های وحدت و یگانگی، هم آوایی با طبیعت، ابتکار عمل و جدید آوری و حضور نقوش و انواع هندسی، تحت عنوان انگاره های قدسی قاضی بر پیاده سازی مساجد تاریخی شیعی(مسجد امام اصفهان و مسجد شی خلطف الله و …) به عنوان مثال اصول اساسی در معماری و پیاده سازی مساجد در کشور ایران بوده میباشد.

نام و نشان و انگاره هایی که از آن میتوان تحت عنوان جریانی مقدس حافظه کرد که به لحاظ می‌رسد در مساجد کنونی از نعمت آن کمتر سود کرده اند. مسجد در جمهوری اسلامی ایران و معماری اسلامی نمادی شکوهمند از عظمت تاریخی و دینداری و اعتقادی تعالیم مذهبی، بدور از هر سیرتکامل دنیوی گرایی می باشند و به نوعی به سمبل نام و نشان اسامی این شهرها تبدیل گردیده اند. مثلا مسجد امام و مسجد جامع در شهر اصفهان، مسجد جامع شهر از این تیم به شمار میروند.

با روی فعالیت داخل شدن صفویان نقطه عطفی تشریفات مشهد در تاریخ تمدنی کشور‌ایران اسلامی پدید آمد ، صفویان با تغییر تحول مـذهب رسـمي جامعـه بـه تشیع اساسا شیوه بینش جامعه را به آحاد مفاهیم فلسفی ، هستی شناسی ، معرفت شناسی ، هنری و … تغییر و تحول دادند. در فیض آنچه که تحت عنوان نمود عینی این روش اندیشه تازه بروز پیدا کرد رفلکس به عبارتی شیوه دیدگاه شد و انگیزه رونق هنر و معماری در زمان ی صفویه.

عالمان ، متفکران و فلاسفه زمـان نیز به تبع ، در پوسته مدرسه اصفهان و به صورت خاص خیس در معماری صفویه سعی بر تئوریزه کردن آن مفاهیم نمودند. به هر روی هنر، شهرسازی و معماری صفویه تحت عنوان تجلیل گاه مفاهیم نظری مدرسه اصفهان که خویش نیز ریشه در منابع اسلامی تشیع ( قرآن ، روایات و شریعت نبی و ائمـه ) دارااست، به بروز و ظهور معانی برخاسته از آن مدرسه به طور تمثیلی پرداخت.

به همین ادله آنچه که امروزه بـه عنـوان هـنـر معماری صفوی میشناسیم معماری مضمون‌ گرایی میباشد که سعی بر پدیدار کردن مفاهيم والای معنـوی و اشـاره بـه واقعیت هستی داراست و عملکرد برای کشف معانی مخفی در پس ظواهر آن همچنان می توانـد ادامـه داشـته باشـد و بـه عـنـوان الگـویی از معماری معناگرایانه در تاریخ اسلامی برای امروز ما مطرح باشد.

شبستان مسجد تحت عنوان قسمتی تشریفات مشهد از مسجدهای والا شاخص ترین عنصر معماری در مساجد میباشد. که به نظر ساختاری و کالبدی از رده مهمی منتفع بوده میباشد. البته با سپری شد فرصت در معماری مساجد معاصر تغییرات مشهودی در ساختار و سازمان این محیط به وجود آمده میباشد.در تعریفی دیگر که شبستان چیست؟ می اقتدار اعلام‌کرد: قسمتی از مسجدهای والا دارنده سقف میباشد. فضایی سرپوشیده که در آن نمازگزارده میگردد و تحت عنوان اندام مهم معماری مساجد معمولاً دارنده دو قسمت زنانه و مردانه میباشد.از نگاه تاریخ معماری او‌لین مسجد، ایوان خانه فرستاده بود. این مسجد با پلانی مستطیلی، سوای سقف ساخته شد. درپی به انگیزه وجود آفتاب سوزان در ایالات متحده عربی به امداد تنه درختان رطب، در نصیب رو به قبله ایوان، سایبانی برای اقامه نماز ساخت‌و‌ساز کردند. با بیشتر شدن تعداد نمازگزاران این فضای سایه دار را بسط دادند. این دستور به آسانی اعمال شد صرفا یک‌سری به تنه درخنان اضافه کردند و روی آنان‌را با برگ های نخل پوشاندند. نقش اساسی ابن سایبان در راحتی و آسایش نمازگزاران منجر شد این گوشه و کنار که ابعاد با اسم شبستان شناخته گردد جزء اساسی کالبد معماری مساجد خواهد شد.
مهم‌ترین خصوصیت این عنصر معماری مسجد این بود که به راحتی و در جهات متعدد قابل توسعه و گسترش بود و هرگاه به گسترش بیشتر مسجد نیاز بود. این شغل صرفا با اضافه کردن یک سری دهانه جاری ساختن می گرفت. با بسط اسلام به مرز و بوم های دیگر مسجد رسول درمدینه تحت عنوان سر مشق تشکیل داد مساجد قرار گرفت. و از‌آنجا که کالبد اساسی آن فضای شبستان بود، الگویی به اسم شبستانی در معماری مساجد پدید آمد و دربین معماران مسلمان اشاعه یافت. طرح کلی مساجد شبستانی عبارتند از: یک تراس مستطیلی و مرکزی که با شبستان ها از چهار طرف تسلط گردیده است. کشیدگی ایوان به صورت معمول در راستای قبله میباشد.

هر یک از شبستان ها سالن مسقف بزرگی میباشد، که توشه سقف آن توسط ردیف های گوناگون به زمین منتقل میشود. در هر کدام از آنان انبوهی از ردیف ها وجود داراست، که در یک کانال منظم هندسی با مسافت های ظریف از یکدیگر قرار گرفته اند. شبستانی که رو به قبله جای‌دارد معمولاً عمق بیشتری نسبت به سایر دارااست و از عنایت بیشتری شامل است.

مسجد تاریخانه دامغان، تاثیر تصویب‌گردیده در تشریفات مشهد فهرست اثرها ملی کشور ایران یکی‌از سابق ترین مساجد کشور ایران بوده و در جنوب شرقی شهر دامغان واقع گردیده‌است.
تاریخچه مسجد تاریخانه
تشکیل داد مسجد دامغان را در کهن ترین مجال ممکن، یعنی جلوس او‌لین خلیفه عباسی در سال ۱۳۲ ق و سلطنت هارون الرشيد از ۱۷۰ تا ۱۹۳ ق، یعنی نزدیک به وسط قرن دوم هجری می قدرت تصور کرد.

پلان و ساختار مسجد تاریخانه
طرح کلی نقشه مسجد تاریخانه مسجـد درزمینی به مساحت ۶۲ × ۷۰ متر بـنـا شـده میباشد که مشمول بخشهای پایین میباشد:

قسمت نخستین مسجد تاریخانه
زمینی میباشد، از بقایای مسجد نخستین، بـه شـكـل مسـتطيل و دربرگیرنده دو ورودی، یکی از در ضلع غربی و دیگری در ضلع جنوب، که با سه پلکان به صحن زیرزمین مسجد پیوند میخورد. اثر ها چهارستون متصـل به دیوار ضلع غربی، شرقی و شمالی جای دارد، کـه نـشـانـگـر مـسـقـف بـودن ایـن بـخـش در زمان نخستین آن میباشد مساحت داخلی این نصیب ۱۴ × ۲۰ متر میباشد.

قسمت دوم مسجد تاریخانه
در غرب قسمت اولیه مسجد تاریخانه، راهرو سابق که از شمال توسط یک در چوبی و دو سـکـوی پـهـن بـه بـنـا مـتصـل مـی شـود، بـه چـشـم میخورد. ایـن راهرو ۲۰ متـرطـول و چهار متر پهنا داراست. در راهروی دیگری نیز که راهرو را به صحن جديد وصل می نماید، در نصیب غربی این نصیب قراردارد. ایـن منـاره و راهرو از سابق ترین قسمت های سازه به شمار میایند. مناره ذکر شده ۱۰۵ پله دارااست و بلندی باطن منار ۳۱ متر و خارج آن از سـطـح زميـن حـدود ۳۲ متر میباشد.

قسمت سوم مسجد تاریخانه
نصیب سوم مسجد دامغان تالار کهن و سرپوشیده زمستانی آن میباشد. به ارتفاع ۱۴ و پهنا ۹/ ۳۰ متر، که در جنوب غربی جای دارد. سقف سازه، در جهت ارتفاع به دو قسمت ضربی تقسیم گردیده‌است که شالوده های هر قسمت بر روی چهار ردیف مکعب مستطيل یک اندازه و برابر هـم قـرار داراست. قـطـر هـر ردیف ۱/ ۳ متر میباشد.