به صورت کلی مدل شبستانی خط سیری بی آلایش و سرراست تشریفات مشهد را در چنگ استفاده کننده میگذارد. تغییر و تحول احساس گوشه و کنار در گوشه و کنار های گشوده و بسته به یک باره و فارغ از پیشگفتار چینی رخداد می افتد. طرح معماری آن صرفا به پاسخی معمولی و مصرح به نیازهای کارکردی بسنده می نماید، که به عبارتی اقامه نماز میباشد. در اینگونه الگویی قابلیت تجارب فضایی و سلسله مراتبی برای استفاده کننده فراهم نمیشود و وی احساس حضور در جای را به خیر تجربیات نمی نماید چنانچه که الگوی چهار ایوانی دارنده روندی بغرنج خیس و آرایش و پیرایش فضایی توسعه یافته تری میباشد.
با اضافه کردن تراس، خط سیر کم آب مدل شبستانی به الگویی دیدنی از تجربه متنوع فضایی تبدیل میشود. تغییرو تحول جای از فضای گشوده و بسته از روش فیلتری نصفه گشوده به نام تراس شکل میگیرد که به هر دو دور و بر قرابت دارااست. همینطور دسترسی به مقدس ترین فضای مسجد یا این که به عبارتی محراب، با طی کردن سلسله مراتب و حریم بندی رخداد می افتد. وصال به فضای محراب نیاز به مهیا سازی قلبی و خیالی دارااست.
عبور از تراس رفیع مسجد با شکوه لایتناهیش نمازگزار را به خرد بودنش در قبال بزرگی پروردگار با خبر می سازد. فضای رازآلود تراس که بر تاثیر گستردگی بعد ها در طول، بازی های نوروفروغ و سایه طرح های پرپیچ و تاب دکوری و مقرنس های پرابهام ساخته شده است. شخص را از ذهن ها معاش روزانه بیرون و متوجه حضور در فضایی روضه خوان می نماید. معماری حیاط این شایستگی کم عقل را ساخت و ساز می نماید تا نماز سر و نیازی باشد با تک تک وجود. اینشیوه حل معمارانه چگونگی حضور در فضای معنوی مسجد را افزایش می دهد، در حالی که دسترسی بدون واسطه به فضای اساسی در مساجد شبستانی زمان شایستگی خل وچل را از نمازگزار میگیرد.
حرف انتها درباره قسمتی از مسجدهای والا
اشکال شبستان مسجد و تراکم و پراکندگی هر یک از آنها در معماری جمهوری اسلامی ایران به چشم میخورد. این محیط را می قدرت مسطح و مسقف و از هر چهار سو بسته ی تعریفوتمجید کرد که در آن نماز گزارده میگردد و دسترسی نمازگزاران به آن، با به کار گیری از یک یا این که یکسری درب فراهم می گردد. هرچند کاربست واژه و کلمه ی شبستان برای دلالت بر اینگونه فضاهایی در مسجدها، امـری دیرینه وجود ندارد و از حدود سـده ی دوازدهم هجری قمری میباشد که در متنها تاریخی، کلمه ی شبستان را به معنی فضای نمازخانه ای مسجدها به عمل برده اند.
در واقع این واژه و کلمه در گذر فرصت، معانی متفاوتی به خویش گرفته میباشد؛ از جملـه سـرای زنان، حرمسرا ، گرمخانه، مکان دلگیر، خوابگاه، منزل، مکان بدون نور، غار ، نمازخانه ی مسجدها ، خلوت منزل. باری تمرکز این جستار بر معنای نمازخانه مسجد تمجید شده.